Ο Καβάφης είναι παγκόσμιος Ποιητής. Ακούγεται παράξενο. Και όμως η Ιθάκη (του), 100 χρόνια μετά (γράφτηκε το 1910, δημοσιεύτηκε το 1911),το πιο …διάσημο ποίημα του μεγάλου Αλεξανδρινού , δεν έχει ακόμη αποκωδικοποιηθεί.
Για να πάψει η Καβαφική “Ιθάκη” να είναι …μυστηριώδης νήσος .
100 χρόνια μετά…! Το αληθινό νόημα της Καβαφικής Ιθάκης
Η Τέχνη ήταν και είναι , πάντα , μορφή νόστου -επιστροφής !!! Η Ιθάκη του Καβάφη εντέλει είναι η δεύτερη ανάγνωση της ζωής. Σ’αυτή την ΔΕΥΤΕΡΗ ανάγνωση (Νόστο) τα ΤΟΠΟΣΗΜΑ ( μυθολογικά , ιστορικά…) έχουν ελάχιστη έως μηδαμινή σημασία ( …Κι αν φτωχική τη βρεις , η Ιθάκη δεν σε γέλασε….). Γιατί τα τοπόσημα “Ιθάκες” ( είτε λέγονται Ιθάκη , είτε Αλεξάνδεια , είτε Μαραθώνας….) εντάσσονται στην λογική του πεπερασμένου, της ΠΡΟΣΩΡΙΝΟΤΗΤΑΣ, οξειδωμένης από τον “φόβο” των Λαιστρηγόνων,των Κυκλώπων και του θυμωμένου Ποσειδώνα ή από τον “σωρό” των στρατιωτών του Μαραθώνα ή και από τους “αιφνίδιους” ήχους εξαίσιας μουσικής….(τα επαχθή δεσμά)
Ο πρώτος που θα αποκαλύψει τον κύκλο: προσωρινότητα των ανθρωπίνων και νόστος- Τέχνη , είναι ο Όμηρος. Άλλωστε και η Ομηρική Ιθάκη , είναι ένας “αλλότριος” χώρος για τον Οδυσσέα, το αντίστοιχο δηλαδή , νοηματικά και αισθητικά , της “φτωχικής” Καβαφικής Ιθάκης . Ο Όμηρος λοιπόν, είναι η αφετηρία και της Καβαφικής Ιθάκης . Εντυπωσιακοί στην απλότητά τους, πλην ιδιοφυώς αινιγματικοί, οι Ομηρικοί στίχοι: που αρχίζουν στο πρωτότυπο
“Πάντων μεν κόρος εστί και ύπνου και φιλοτητος…”, και σε μετάφραση :
“Σε όλα υπάρχει κορεσμός , στον ύπνο , στον Έρωτα(=σεξ) και στον χορό τον όμορφο και το γλυκό τραγούδι, κι όμως αυτά είναι που γυρεύουμε να τα χαρούμε πάλι”(Ιλ. ραψ. Ν 636-639).
Προσωρινότητα (= κορεσμός) και νόστος (=γυρεύουμε να τα χαρούμε πάλι), σε έναν κύκλο διαρκούς αναζήτησης.
Οι μορφές νόστου όμως μπορεί να είναι πολλές :
ανάμνηση, οδυνηρές ενοχές, φαντασία (μυθοπλασία), φαντασίωση.
Παρόμοιους νόστους και ο Καβάφης “βιώνει” πολλούς:
“το είδωλον του νέου σώματός μου μ’ ηύρε και με θύμισε…” (μνήμη),
“Εδώ ας σταθώ και ας γελασθώ πως βλέπω αυτά…” (φαντασίωση),
“αισθήματα πεθαμένων, τόσο λίγο εκτιμηθέντα…” (ενοχές οδυνηρές για λάθη μη αναστρέψιμα πλέον)….
Κανένας όμως απ’αυτούς τους νόστους δεν είναι “πηγαιμός για την Ιθάκη”.
Με λιγα λόγια , ο Καβάφης δεν θέλει να σταματήσει σ’ αυτούς τους νόστους. Όσο γοητευτικοί κι αν είναι ! Γιατί αυτό θα σήμαινε αποδοχή μιας μοιρολατρικής αντίληψης, με την ( Ομηρική) προσωρινότητα να μετεξελίσσεται σε αίσθηση ματαιότητας :
( “..τί γρήγορα που τα σβυστά κεριά πληθαίνουν..”).
Κάτι τέτοιο όμως θα ήταν εντελώς ασύμβατο για έναν (τον κάθε) αληθινό δημιουργό που ενώ “είναι καμωμένος για τα ωραία και μεγάλα έργα …” ,
θα άφηνε τον εαυτό του “να ρημάξει εδώ στην κώχη τούτη την μικρή…” !
Ετσι ο Καβάφης παίρνοντας την σκυτάλη από το Όμηρο , μας λέει ότι ο πηγαιμός για την Ιθάκη δεν είναι (να το ξαναπούμε) ένας συμβατικός νόστος,
αλλά ο νόστος- υπέρβαση του πεπερασμένου,
μέσα από την εξατομικευμένη-εκλεπτυσμένη αίσθησή του:
Αυτό που παράγει την Τέχνη και παράγεται από την Τέχνη.
“Οδύσσεια δευτέρα και μεγάλη, της πρώτης μείζων ίσως…..”,
Και προπάντων….. “άνευ Ομήρου, άνευ εξαμέτρων”,
που σημαίνει… αποδέσμευση από τα “επαχθή δεσμά” της συλλογικής σκέψης : Προϋποθέσεις-όροι, απαραίτητη θεματική, του Ομηρικού Νόστου,
όχι όμως και της προσωπικής, σχεδόν ιδιοτελούς(!) ανάγνωσής του!
Μπορεί να ακούγεται “κυνικο” ως ορισμός της ποίησης. Όμως, αυτή είναι η Καβαφική αντίληψη για την Ποίηση: “Και η τυχοδιώκτις του καρδιά ηυφραίνετο ψυχρώς, κενή αγάπης”.(Δευτέρα Οδύσσεια)
Σημείωση: Έμμεσα μπορούμε να υποθέσουμε και γιατί ο Καβάφης φαίνεται να αγνοεί(;) την σύγχρονή του, πολιτική και κοινωνική πραγατικότητα!
Σε κάθε περίπτωση όμως, ο μεγάλος Αλεξανδρινός αποκαλύπτει την πίστη του στην αξία της Ποίησης , όχι ως είδος….. πολυτελείας για λίγους (παρά τον διαφαινόμενο εκλεπτυσμό της), αλλά ως στοιχειακό όρο Ζωής, για τους πολλούς, για όλους μας:
“Ας αφεθώ σ’αυτήν. Μορφήν της Καλλονής, τον βίον συμπληρούσα”. Ο Καβάφης άλλωστε δηλώνει στην ταυτότητά του: επάγγελμα (!) ΠΟΙΗΤΗΣ.
Σημείωση: Για όσους δεν μπορουν να έχουν, σ’ αυτή την δεύτερη ανάγνωση (νόστο), “την σκέψι τους υψηλή και την συγκίνηση εκλεκτή…” (Και είμαστε εμείς οι πολλοί), για όλους εμάς τους άλλους, υπάρχει ο Ποιητής .
Ο ποιητής – μπροστάρης, αλλά και ο ποιητής -ισότιμος ( οικείος) συνοδός του (κάθε) αναγνώστη του. (Για να κατανοήσουμε και πώς εννοεί τον… διδακτισμό του ο Καβάφης : Να κατανοήσουμε δηλαδή ότι η περίφημη Καβαφική ειρωνεία είναι στοιχείο μέθεξης του αναγνώστη και όχι παραπλανητική απόκρυψη του ποιητή ).
Καιρός να αφήσουμε το τόσο προφανές (…. σχολικό) μήνυμα :
Ιθάκη=στόχος , σκοπός // Ταξίδι= όλα τα λεφτά.
Και μόνο το γεγονός ότι είναι τόσο προφανές, το κάνει μή Καβαφικό.
To ΖΗΤΟΥΜΕΝΟ είναι να βρούμε ΠΟΥ κρύβει την ειρωνεία του ο ποιητής. Στον …ανατρεπτικό “πηγαιμό”; Στο “ΕΤΣΙ σοφός που έγινες”; Στις πολλές “Ιθάκες”; Στο χρονικό “ΗΔΗ θα το κατάλαβες”; Μήπως στο ίδιο του το ΑΥΤΟΣΧΟΛΙΟ;
Σημείωση: εκτός κι αν έχουμε ένα αυτο-ειρωνικό, σχεδόν αυτοσαρκαστικό, σχόλιο του Καβάφη: Η (δήθεν) δική του βεβαιότητα να είναι ουσιαστικά και ένα δικό του -αναπάντητο- ερώτημα!
Προς τί όλες αυτές οι υποδείξεις του Καβάφη, στο τελευταίο τρίστιχο, που “θολώνουν” την μέχρι εκείνη την στιγμή καθαρότατη , ολοκληρωμένη πρόταση-οδηγία ενός τυπικού ταξιδιού; Υποδείξεις που “μπέρδεψαν” έναν Παπανούτσο και που έκαναν έναν Σεφέρη να αποφύγει να πάρει σαφή θέση με το ευρηματικό “Ιθάκη είναι…ό,τι είναι για τον καθένα”!
Σε κάθε περίπτωση η επιμονή του Καβάφη , ότι η ΙΘΑΚΗ (είτε φτάσουμε σ’ αυτήν με το Ομηρικό , είτε με το Καβαφικό σκάφος) δεν μας “γέλασε”,
θα υποψιάζει και θα προβληματίζε πάντα.